18 مهر 1390
«پيگماليون» يك شخصيت اسطوره‌اي يونان و رم قديم است. در يك افسانه يوناني چنين آمده است: پيگماليون كه يك مجسمه‌ساز است، دلباخته يكي از مجسمه‌هاي خود و درواقع دلباخته تصويري مي‌شود كه در ذهن خود از محبوبش ساخته است به‌طوريكه آن مجسمه بعداً جان مي‌گيرد و اين افسانه يوناني،‌ نمايشنامه‌نويس ايرلندي «جرج برنارد شاو» را بر آن داشت تا نمايشنامه پيگماليون را كه براساس آن «آهنگ بانوي زيباي من» ساخته شده را بنويسد....
موضوع اصلي اين آثار اين بود كه يك شخص با باور،‌ عقيده و تلاش خود مي‌تواند ديگران را تغيير دهد.
اثر پيگماليون در بسياري از مواقع وارد عمل مي‌شود و تأثير خود را نشان مي‌دهد. مثلاً در مدرسه اگر كودكي رفتاري پرخاشگرانه داشته باشد و همچنين در نوبت اول امتحانات نمرات خوبي كسب نكرده باشد، در ذهن معلم اين فكر ايجاد مي‌شود كه او كودكي ضعيف و كم استعداد است و اساساً علاقه‌اي به تحصيل ندارد.
(در‌حالي‌كه ممكن است علت افت تحصيلي مشكلات خانوادگي باشد) همين فكر سبب كم‌توجهي معلم نسبت‌به شاگرد مي‌گردد و اين كم‌توجهي مجدداً باعث افزايش كم‌علاقگي به درس و در نتيجه نمرات كمتر در نوبت دوم امتحانات مي‌گردد.
بدين ترتيب كودك در گرداب مارپيچي اسير مي‌گردد كه كم‌توجهي، عملكرد ضعيف و افت تحصيلي، قضاوت ناصحيح و سرانجام كم‌توجهي مجدد،‌ آنرا بوجود آورده‌اند. بنابراين احساس ناتواني و ضعف درنتيجه كم‌توجهي به سرعت در دانش‌آموز رشد مي‌كند و برعكس اگر توجه بيشتري به او شود به سمت اعتمادبه‌نفس بيشتر و بدست آوردن تصويري خوشايندتر از خويش سوق پيدا مي‌كند.
مديران اغلب از نقش مؤثر انتظارات و رفتار خود در ميزان عملكرد زيردستانشان غفلت مي‌ورزند. اگر مدير با شخصي كه توان بالقوه بالايي دارد، مواجه شود و توجه ويژه‌اي به او بنمايد تا از تمامي توان خود استفاده كند و او نيز در همين جهت حركت كند،‌در نتيجه مدير در قضاوت اوليه خود نسبت‌به او راسخ‌تر مي‌شود و ميزان توجه خود را بيشتر مي‌كند. او نيز به همين ترتيب به تلاش خود مي‌افزايد و بهتر از قبل خويش را ظاهر مي كند. به عكس اگر مدير در مورد توان شخصي قضاوت مثبتي نداشته باشد، اين سبب كاهش فعاليت او مي‌گردد و خود اين مطلب باعث تقويت اين قضاوت مي‌گردد و براين اساس توجه كمتري به او مي‌گردد.
حاصل اين سيكل لاجرم كاهش فعاليت شخص مذكور و در نتيجه عملكرد پايين او مي‌باشد.
اثر پيگماليون مانند هر فرآيند تقويتي ديگر، به دنبال بزرگ كردن و تشديد تغييرات كوچك است. هر حركت كوچك و به ظاهر كم اثري در همان جهت وقوع تقويت مي‌گردد. مانند بهمن كه از ابتدا گوي كوچكي است ولي در هر لحظه خود را تقويت مي‌كند و يا مكانيزم ربح مركب كه در طي زمان خود را تقويت و بزرگ مي‌كند.
اما نوعي از فرآيندهاي تقويتي به «دور تباهكار» مشهور هستند اين سيكل هر بار كه به كار مي‌افتد نتيجه بد قبلي را بدتر و اوضاع را وخيم‌تر مي‌سازد.
مثال بسيار روشن اين پديده بحران كمبود كالا از جمله بنزين مي‌باشد. به مجرد آنكه خبر كمياب شدن بنزين در شهري منتشر گردد، تعداد زيادي از رانندگان به سمت جايگاه‌ها هجوم مي‌برند و صف‌هاي طويلي ايجاد مي‌كنند. مشاهده چنين وضعي ساير رانندگاني را كه حتي باك بنزين اتومبيلشان تقريباً پر است را نيز به سمت جايگاه‌ها مي‌كشاند.
در نتيجه پس از مدتي كوتاه تمامي جايگاه‌ها، بنزين خود را به فروش رسانده و عملاً‌ بسيار زودتر از آنچه انتظار مي‌رفت،‌ كمبود بنزين رخ نشان مي‌دهد. مثال‌هاي بسيار متنوع و زيادي از چنين حلقه‌اي ميتوان ارائه كرد: ورشكستگي بانكها و بنگاه‌هاي اقتصادي و يا جنگ قيمت‌ها از اين دست هستند.
بسياري از خدمات و محصولات، سهم بازار خود را مديون كلمات هستند. بدين ترتيب كه تكرار و گسترش تعريف و تمجيد از يك خدمت يا محصول مي‌تواند احساس مثبتي نسبت‌به آن ايجاد كند. اين احساس سبب افزايش عرضه و فروش مي‌شود و به همين ترتيب اين سيكل خود را تقويت مي‌نمايد.
اگر محصول توليدي خوب و مرغوب باشد، فروش بيشتر را سبب مي‌گردد كه رضايت مشتريان را به دنبال دارد و اين به معني شهرت محصول در اثر گفتار مشتريان است. اين تبليغ مجدداً فروش را زياد مي‌كند و در نتيجه تعداد مبلغين محصول افزايش مي‌يابد و به همين ترتيب پديده بهمني شكل مي‌گيرد.
از طرف ديگر اگر محصول نامرغوب باشد،‌حلقه برعكس عمل مي‌كند و تبديل به حلقه‌اي تباه مي‌گردد. زيرا انعكاس آن در بين مشتريان نامناسب است و حاكي از عدم رضايت آنان است كه خود كاهشي در فروش ايجاد مي‌كند و عدم رضايت بيشتر را به دنبال دارد. رفتار يك حلقه تقويتي به‌گونه‌اي است كه سبب رشد شتابان و برعكس كاهشي افزاينده مي‌باشد.
به‌عنوان مثال تعريف و تمجيد و نظر مثبت مشتريان سبب افزايش شگفت‌انگيز محصولات شركت اپل (آي پد، آيفون، اي پاد و ... ) گرديده است به‌طوريكه براي خريد يك دستگاه يا دو دستگاه آي‌پد در امريكا، مردم دو شبانه‌روز در جلوي فروشگاه‌هاي اپل صف كشيده بودند و يا در چين براي خريد همين دستگاه‌ها فشار جمعيت باعث شكسته شدن شيشه‌هاي فروشگاه‌هاي اپل شده بود. از طرف ديگر انعكاس يك خبر در مورد شرايط نامساعد بانك يا مؤسسه مالي مي‌تواند به سرعت ميزان سپرده‌ها در بانك و مؤسسه را كاهش داده و دچار بحران يا ورشكستگي كند. از جمله ورشكستگي‌ شماري از بانكها در آمريكا و اروپا و بحراني شدن برخي از مؤسسسات پولي در داخل كشور.
در حوزه بانكداري, پيگماليون اولين بار توسط «رابرت مرتون» در سال 1948 براي تشريح علت ورشكستگي بانكهاي خوشنام در طي سالهاي ركود اقتصادي در آمريكا به جهت اعتقاد غلط عمومي، كه موجب شد تمامي صاحبان سپرده‌هاي بانكي تلاش كنند پس‌اندازهاي خود را از بانك بگيرند به حقيقت پيوست.
پس حلقه تقويتي نقشي اساسي در ايجاد اعتماد نسبت‌به يك محصول و يا شكل‌گيري موفقيت، جايگاه و سهم بازار يك سازمان دارد. از طرف ديگر مارپيچ تقويتي مي‌تواند در جهت عكس عمل كند، وقتي اعتماد در ميان بخشي از مردم از دست رفت، به سرعت اين پديده شيوع مي‌يابد و عملكرد آنها سبب به‌كار افتادن مارپيچ تباه فرسايش اعتماد عمومي مي‌گردد و باعث از دست رفتن جايگاه و سهم بازار يك سازمان مي‌گردد.
اخبار خوب و بد آنچنان از طريق حلقه‌هاي تقويتي به سرعت و با شتاب عمل مي‌كنند كه اغلب اوقات مردم را دچار شگفتي مي‌سازند. داستان رشد شتابان نيلوفرهاي آبي مثال گويايي است. ابتدا تنها يك نيلوفر آبي در گوشه‌اي از استخر به چشم مي‌خورد. اما بايد به ياد داشت كه هر روز تعداد نيلوفرهاي آبي دو برابر روز قبل مي‌گردد. اگر فرض كنيم كه 30 روز براي پر شدن استخر از نيلوفرهاي آبي زمان لازم است، بعد از گذشت 28 روز جاي هيچگونه نگراني ظاهراً وجود ندارد و اوضاع تحت كنترل است ولي در روز 29 ناگهان نيمي از استخر پر مي‌شود. در اينجا نگراني بروز مي‌كند ولي بسيار دير است زيرا بعد از گذشت تنها يك روز تمامي استخر از نيلوفرهاي آبي پوشيده مي‌شود و ديگر زماني براي مقابله با رشد آنان وجود ندارد و استخر هم قابل استفاده نخواهد بود.
اين داستان دقيقاً بيان مي‌كند كه آلودگي‌هاي محيط زيست تا چه حد خطرناك مي باشد. زيرا الگوي رشد آنها از حلقه‌هاي تقويتي پيروي مي‌كند (حتي آلودگي هوا و جو زمين)
انقراض نمونه‌هاي جانوري و يا گياهي نيز از چنين الگويي پيروي مي‌كنند. ابتدا آهسته، سپس در طول دوره زماني نسبتاً طولاني شتاب مي‌گيرد و ناگاه به سرعت انقراض رخ مي‌دهد و همه چيز تمام مي‌شود. دقيقاً چنين الگويي را براي سازمان‌ها و بنگاه‌هاي اقتصادي نيز مي‌توان ترسيم كرد